وَ وَصَّیْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَیْهِ حَمَلَتْهُ أُمُّهُ وَهْناً عَلى‏ وَهْنٍ وَ فِصالُهُ فِی عامَیْنِ أَنِ اشْکُرْ لِی وَ لِوالِدَیْکَ إِلَیَّ الْمَصِیرُ «14»

و ما انسان را درباره‏ى پدر و مادرش سفارش کردیم، مادرش او را حمل کرد، در حالى که هر روز ناتوان‏تر مى‏شد، (و شیر دادن) و از شیر گرفتنش در دو سال است، (به او سفارش کردیم که) براى من و پدر و مادرت سپاس گزار، که بازگشت (همه) فقط به سوى من است.

نکته‏ها:

کلمه‏ى‏ «وَهْنٍ»، به معناى ضعف جسمانى است، چنانکه «توهین» به معناى تضعیفِ شخصیّت است.

دایره‏ى احسان، گسترده‏تر از انفاق است. احسان، شامل هر نوع محبّت و خدمت مى‏شود، ولى انفاق معمولًا در کمک‏هاى مالى به کار مى‏رود. در قرآن کریم، احسان به والدین در کنار توحید مطرح شده است. «وَ قَضى‏ رَبُّکَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِیَّاهُ وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً» «2»

در آیه مورد بحث، ابتدا درباره‏ى نیکى به والدین سفارش شده، سپس به دوران باردارى مادر اشاره کرده تا وجدان اخلاقى انسان را تحریک و بیدار کند و به او تذکّر دهد که گذشته‏ها را فراموش نکند. همواره به یاد داشته باشد که مادرش او را حمل کرد و از شیره‏ى‏

______________________________
(1). فاطر، 40.

(2). اسراء، 23.

تفسیر نور(10جلدى)، ج‏7، ص: 250

جانش به او داد و به خاطر آسایش او از خواب و خوراک خود صرف نظر کرد که هیچ کس حاضر نبود چنین زحمت هایى را تحمّل کند. چون حقّ مادر بیشتر در معرض تضییع است و یا حقّ او بیش از پدر است، خداوند سفارش مخصوص نموده است.

والدین و فرزند، حقوق متقابل دارند، در آیه‏ى قبل موعظه پدر نسبت به فرزند مطرح شد، و در این آیه احسان و سپاس فرزند نسبت به والدین.

پیام‏ها:

1- از سخن حقّ پیروى کنیم، چه موعظه‏ى بنده‏ى خدا باشد، «لُقْمانُ» و چه وصیّت خداوند سبحان. «وَصَّیْنَا»

2- همه‏ى انسان‏ها، در هر رتبه و شرایطى که باشند مدیون والدین هستند. «وَصَّیْنَا الْإِنْسانَ» ( «الْإِنْسانَ»، شامل همه‏ى مردم مى‏شود)

3- احترام والدین، حقّى است انسانى نه فقط اسلامى، حتّى والدین کافر را باید احسان نمود. «وَصَّیْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَیْهِ»

4- آن که زحمت بیشترى مى‏کشد، باید به صورت ویژه تقدیر شود و نامش جداگانه برده شود. «بِوالِدَیْهِ‏- أُمُّهُ»

5- در فرمان‏هاى عمومى، باید استدلال نیز عام باشد. (چون مخاطب، همه انسان‏ها هستند، باردارى مادران مطرح است که مربوط به همه‏ى مردم است و هر انسانى مادر دارد). «حَمَلَتْهُ أُمُّهُ»

6- به بهانه آن که کارى، وظیفه‏ى طبیعى فردى است، نباید از سپاس و احسان او، شانه خالى کنیم. (باردارى، امرى طبیعى است، ولى ما مسئولیّت داریم که به مادر احترام گذاریم و از زحمات او قدردانى کنیم). «حَمَلَتْهُ أُمُّهُ»

7- یادى از گذشته‏ها کنیم تا روحیّه‏ى شکرگزارى در ما زنده شود. «حَمَلَتْهُ أُمُّهُ»

8- دوران باردارى و شیردادن، از عوامل پدیدآورنده‏ى حقوق مادر بر فرزند و مهم‏ترین دوران شکل‏گیرى شخصیّت فرزند است. حَمَلَتْهُ أُمُّهُ‏ ... وَ فِصالُهُ‏

9- جدا کردن کودک از شیر مى‏تواند در خلال دو سال باشد و واجب نیست بعد

تفسیر نور(10جلدى)، ج‏7، ص: 251

از پایان دو سال باشد. (کلمه‏ى «فصال»، به معناى بازگرفتن کودک از شیر است و «فِی عامَیْنِ»، نشان آن است که در لابلاى دو سال نیز مى‏توان کودک را از شیر گرفت، گرچه بهتر است دو سال تمام شود.)

10- تحمّل سختى در راه انجام وظیفه، سرچشمه‏ى پیدایش حقوق فوق العاده است. کسانى که با وجود ضعف و خستگى بار مسئولیّتى را بر دوش مى‏کشند، حقّ بیشترى بر انسان دارند. «وَهْناً عَلى‏ وَهْنٍ»

11- سپاسگزارى از والدین، از جایگاه والایى نزد خداوند برخوردار است. «أَنِ اشْکُرْ لِی وَ لِوالِدَیْکَ» بعد از شکر خداوند، تشّکر از والدین مطرح است.

12- سرانجام همه‏ى ما به سوى خداست، پس از ناسپاسى نسبت به والدین بترسیم. «إِلَیَّ الْمَصِیرُ»

13- ایمان به رستاخیز، انگیزه‏ى عمل صالح از جمله احسان به والدین است.

«إِلَیَّ الْمَصِیرُ»

14- حقِّ خداوند، بر حقّ والدین مقدّم است. «أَنِ اشْکُرْ لِی وَ لِوالِدَیْکَ» تشکّر و احسان به والدین، ما را از خداوند غافل نکند.

در پایانِ پیام‏هاى این آیه، به طور گذرا به دو بحثِ احسان به والدین و شکر خداوند، اشاره اجمالى داریم:

احسان به والدین‏

در آیه‏هاى 83 سوره‏ى بقره، 36 سوره‏ى نساء، 151 سوره‏ى انعام و 23 سوره‏ى اسراء در رابطه با احسان به والدین سفارش شده، ولى در سوره‏ى لقمان، احسان به والدین به صورت وصیّت الهى مطرح شده است.

در موارد متعدّدى از قرآن، تشکّر از والدین در کنار تشکّر از خدا مطرح شده و در بعضى موارد نیز به زحمات طاقت فرساى مادر اشاره شده است.

جایگاه والدین به قدرى بلند است که در آیه‏ى بعد مى‏فرماید: اگر والدین تلاش کردند تو را به سوى شرک گرایش دهند، از آنان اطاعت نکن، ولى باز هم رفتار نیکوى خود را با آنان قطع‏

تفسیر نور(10جلدى)، ج‏7، ص: 252

نکن. یعنى حتّى در مواردى که نباید از آنان اطاعت کرد، نباید آنها را ترک کرد.

آرى، احترام به والدین از حقوق انسانى است، نه از حقوق اسلامى، از حقوق دائمى است، نه از حقوق موسمى و موقّت.

در روایات مى‏خوانیم که احسان به والدین در همه حال لازم است، خوب باشند یا بد، زنده باشند یا مرده.

پیامبر را دیدند که از خواهر رضاعى خود بیش از برادر رضاعى‏اش احترام مى‏گیرد، دلیل آن را پرسیدند، حضرت فرمود: «چون این خواهر بیشتر به والدینش احترام مى‏گذارد». «1»

در قرآن مى‏خوانیم که حضرت یحیى و حضرت عیسى علیهما السلام هر دو مأمور بودند به مادران خویش احترام گذارند. «2»

پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله فرمود: «بعد از نماز اوّل وقت، کارى بهتر از احترام‏ به‏ والدین‏ نیست». «3»

در کربلا، پدرى را شهید کردند و فرزندش به یارى امام برخواست. امام حسین علیه السلام به فرزند فرمود: «برگرد، زیرا مادرت داغ شوهر دیده و شاید تحمّل داغ تو را نداشته باشد. جوان گفت:

مادرم مرا به میدان فرستاده است». «4»

گستره‏ى معناى والدین‏

در فرهنگ اسلام، به رهبر آسمانى، معلّم و مربّى و پدرِ همسر نیز پدر گفته مى‏شود.

در روزهاى پایانى عمر پیامبر که حضرت در بستر بیمارى بودند، به على علیه السلام فرمودند: به میان مردم برو و با صداى بلند بگو:

لعنت خدا بر هر کس که عاقّ والدین باشد،

لعنت خدا بر هر برده‏اى که از مولایش بگریزد،

لعنت خدا بر هر کسى که حقّ اجیر و کارگر را ندهد.

حضرت على علیه السلام آمد و در میان مردم این جملات را گفت و برگشت. بعضى از اصحاب این‏

______________________________
(1). کافى، ج 2، ص 161.

(2). مریم، 14 و 32.

(3). میزان الحکمه.

(4). اعیان الشیعه، ج 1، ص 607.

تفسیر نور(10جلدى)، ج‏7، ص: 253

پیام را ساده پنداشتند و پرسیدند: ما درباره‏ى احترام به والدین و مولا و اجیر قبلًا این گونه سخنان را شنیده بودیم، این پیام تازه‏اى نبود که پیامبر از بستر بیمارى براى ما بفرستد.

حضرت که متوجّه شد مردم عمق پیام او را درک نکرده‏اند، بار دیگر على علیه السلام را فرستاد و فرمود: به مردم بگو:

مُرادم از عاقّ والدین، عاق کردن رهبر آسمانى است. یا علىّ! من و تو پدر این امّت هستیم و کسى که از ما اطاعت نکند عاقّ ما مى‏شود.

من و تو مولاى این مردم هستیم و کسانى که از ما فرار کنند، مورد قهر خدا هستند.

من و تو براى هدایت این مردم اجیر شده‏ایم و کسانى که حقّ اجیر را ندهند، مورد لعنت خدا هستند.

در این ماجرا ملاحظه مى‏فرمایید که گرچه احسان و اطاعت از والدین یک معناى معروف و رسمى دارد، ولى در فرهنگ اسلام مسأله از این گسترده‏تر است.

شکر خداوند

خداوند، نیازى به عبادت و تشکّر ما ندارد و قرآن، بارها به این حقیقت اشاره نموده و فرموده است: خداوند از شما بى‏نیاز است. «1» ولى توجّه ما به او، مایه‏ى عزّت و رشد خود ماست، همان گونه که خورشید نیازى به ما ندارد، این ما هستیم که اگر منازل خود را رو به خورشید بسازیم، از نور و روشنایى آن استفاده مى‏کنیم.

یکى از ستایش‏هایى که خداوند در قرآن از انبیا دارد، داشتن روحیه‏ى شکرگزارى است.

مثلًا درباره‏ى حضرت نوح با آن همه صبر و استقامتى که در برابر بى‏وفایى همسر، فرزند و مردم متحمّل شد، خداوند از شکر او یاد کرده و او را شاکر مى‏نامد. «کانَ عَبْداً شَکُوراً» «2»

بارها خداوند از ناسپاسى اکثر مردم شکایت کرده است.

البتّه توفیق شکر خداوند را باید از خدا خواست، همان گونه که حضرت سلیمان از او چنین‏

______________________________
(1). نمل، 40؛ لقمان، 12 و زمر، 7.

(2). اسراء، 3.

تفسیر نور(10جلدى)، ج‏7، ص: 254

درخواست کرد: «رَبِّ أَوْزِعْنِی أَنْ أَشْکُرَ نِعْمَتَکَ الَّتِی أَنْعَمْتَ عَلَیَّ» «1»* ما غالباً تنها به نعمت‏هایى که هر روز با آنها سر و کار داریم توجّه مى‏کنیم و از بسیارى نعمت‏ها غافل هستیم، از جمله آنچه از طریق نیاکان و وراثت به ما رسیده و یا هزاران بلا که در هر آن از ما دور مى‏شود و یا نعمت‏هاى معنوى، مانند ایمان به خدا و اولیاى او، یا تنفّر از کفر و فسق و گناه که خداوند در قرآن از آن چنین یاد کرده است: «حَبَّبَ إِلَیْکُمُ الْإِیمانَ وَ زَیَّنَهُ فِی قُلُوبِکُمْ وَ کَرَّهَ إِلَیْکُمُ الْکُفْرَ وَ الْفُسُوقَ وَ الْعِصْیانَ» «2»

علاوه بر آنچه بیان کردیم، بخشى از دعاهاى معصومین نیز توجّه به نعمت‏هاى الهى و شکر و سپاس آنهاست، تا روح شکرگزارى را در انسان زنده و تقویت کند.

شکر الهى، گاهى با زبان و گفتار است و گاهى با عمل و رفتار.

در حدیث مى‏خوانیم: هرگاه نعمتى از نعمت‏هاى الهى را یاد کردید، به شکرانه‏ى آن صورت بر زمین گذارده و سجده کنید و حتّى اگر سوار بر اسب هستید، پیاده شده و این کار را انجام دهید و اگر نمى‏توانید، صورت خود را بر بلندى زین اسب قرار دهید و اگر این کار را هم نمى‏توانید، صورت را بر کف دست قرار داده و خدا را شکر کنید. «3»

نمونه‏هاى شکر عملى‏

1. نماز، بهترین نمونه‏ى شکر خداوند است. خداوند به پیامبرش مى‏فرماید: به شکرانه‏ى این‏که ما به تو «کوثر» و خیر کثیر دادیم، نماز بر پا کن. «إِنَّا أَعْطَیْناکَ الْکَوْثَرَ. فَصَلِّ لِرَبِّکَ وَ انْحَرْ» «4»

2. روزه؛ چنانکه پیامبران الهى به شکرانه نعمت‏هاى خداوند، روزه مى‏گرفتند. «5» 3. خدمت به مردم. قرآن مى‏فرماید: اگر بى‏سوادى از باسوادى درخواست نوشتن کرد، سر باز نزند و به شکرانه سواد، نامه‏ى او را بنویسد. «وَ لا یَأْبَ کاتِبٌ أَنْ یَکْتُبَ کَما عَلَّمَهُ اللَّهُ» «6» در

______________________________
(1) نمل 19 ( «اورعنى» یعنى به من الهام و عشق و علاقه نسبت به شکر هایت مرحمت فرما)

(2) حجرات 7

(3) کافى باب الشکر حدیث 25.

(4) کوثر 1 2

(5) وسائل ج 10 ص 446

(6) بقره 282.

تفسیر نور(10جلدى)، ج‏7، ص: 255

اینجا نامه نوشتن که خدمت به مردم است، نوعى شکر نعمت سواد دانسته شده است.

4. قناعت. پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله فرمودند: «کن قنعا تکن اشکر الناس» «1» قانع باش تا شاکرترین مردم باشى.

5. یتیم نوازى. خداوند به پیامبرش مى‏فرماید: به شکرانه‏ى این‏که یتیم بودى و ما به تو مأوا دادیم، پس یتیم را از خود مران. «فَأَمَّا الْیَتِیمَ فَلا تَقْهَرْ» «2»

6. کمک به محرومان و نیازمندان. خداوند به پیامبرش مى‏فرماید: به شکرانه‏ى این‏که نیازمند بودى و ما تو را غنى کردیم، فقیرى را که به سراغت آمده از خود مران. «وَ أَمَّا السَّائِلَ فَلا تَنْهَرْ» «3»

7. تشکّر از مردم. خداوند به پیامبرش مى‏فرماید: براى تشکّر و تشویق زکات دهندگان، بر آنان درود بفرست، زیرا درود تو، آرام‏بخش آنان است. «وَ صَلِّ عَلَیْهِمْ إِنَّ صَلاتَکَ سَکَنٌ لَهُمْ» «4»

تشکّر از مردم تشکر از خداوند است، همان گونه که در روایت آمده است: کسى که از مخلوق تشکّر نکند، از خداوند شکرگزارى نکرده است. «من لم یشکر المنعم من المخلوقین لم یشکر الله» «5»

تلخى‏ها هم تشکّر مى‏خواهد

قرآن مى‏فرماید: «عَسى‏ أَنْ تَکْرَهُوا شَیْئاً وَ هُوَ خَیْرٌ لَکُمْ وَ عَسى‏ أَنْ تُحِبُّوا شَیْئاً وَ هُوَ شَرٌّ لَکُمْ» «6» چه بسیار چیزهایى که شما دوست ندارید، ولى در حقیقت به نفع شماست و چه‏بسیار چیزهایى که شما دوست دارید، ولى به ضرر شماست.

اگر بدانیم؛ دیگران مشکلات بیشترى دارند.

اگر بدانیم؛ مشکلات، توجّه ما را به خداوند بیشتر مى‏کند.

اگر بدانیم؛ مشکلات، غرور ما را مى‏شکند و سنگدلى ما را برطرف مى‏کند.

______________________________
(1). مستدرک، ج 11، ح 12676.

(2). ضحى، 9.

(3). ضحى، 10.

(4). توبه، 103.

(5). عیون‏الاخبار، ج 2، ص 24.

(6). بقره، 216.

تفسیر نور(10جلدى)، ج‏7، ص: 256

اگر بدانیم؛ مشکلات، ما را به یاد دردمندان مى‏اندازد.

اگر بدانیم؛ مشکلات، ما را به فکر دفاع و ابتکار مى‏اندازد.

اگر بدانیم؛ مشکلات، ارزش نعمت‏هاى گذشته را به ما یادآورى مى‏کند.

اگر بدانیم؛ مشکلات، کفّاره‏ى گناهان است.

اگر بدانیم؛ مشکلات، سبب دریافت پاداش‏هاى اخروى است.

اگر بدانیم؛ مشکلات، هشدار و زنگ بیدارباش قیامت است.

اگر بدانیم؛ مشکلات، سبب شناسایى صبر خود و یا سبب شناسایى دوستان واقعى است.

و اگر بدانیم؛ ممکن بود مشکلات بیشتر یا سخت‏ترى براى ما پیش آید، خواهیم دانست که تلخى‏هاى ظاهرى نیز در جاى خود شیرین است.

آرى، براى کودک، خرما شیرین و پیاز و فلفل تند و ناخوشایند است؛ امّا براى والدین که رشد و بینش بیشترى دارند، ترش و شیرین هردو خوشایند است.

حضرت على علیه السلام در جنگ احد فرمود: شرکت در جبهه از مواردى است که باید شکر آن را انجام داد. «و لکن من مواطن البشرى و الشکر» «1» و دختر او حضرت زینب علیها السلام در پاسخ جنایتکاران بنى‏امیّه فرمود: در کربلا جز زیبایى ندیدم. «ما رأیت الا جمیلا» «2»

به یکى از اولیاى خدا گفته شد حقّ تشکّر از خداوند را بجا آور. او گفت: من از تشکّر و سپاس او ناتوانم. خطاب آمد: بهترین شکر همین است که اقرار کنى من توان شکر او را ندارم.

سعدى گوید:

    ______________________________
(1). نهج‏البلاغه، خطبه 156.

    (2). بحار، ج 45، ص 116.

تفسیر نور(10جلدى)، ج‏7، ص: 257