فِی یُوسُفَ وَ إِخْوَتِهِ در داستان و سرگذشت آنان، «آیات» نشانه‏ها و دلیلهایى بر حکمت خداوند وجود دارد، یا عبرتها و امور شگفت آورى براى سؤال کنندگان از این سرگذشتها و یا نشانه‏هایى بر نبوّت حضرت محمّد صلى اللَّه علیه و آله وجود دارد.

لِلسَّائِلِینَ مراد یهودیانى است که از پیامبر درباره گذشتگان سؤال مى‏کردند و او بدون این که از کسى شنیده یا در کتابى خوانده باشد بدرستى آنها را پاسخ مى‏داد.

روایت شده است که یهودیان به بزرگان مشرکان گفتند: از محمّد صلى اللَّه علیه و آله بپرسید: چرا آل یعقوب از شام به مصر منتقل شدند و نیز از داستان یوسف. «آیة» به نصب و رفع هر دو خوانده شده است.

لَیُوسُفُ «لام» ابتدا، براى تأکید و تحقیق مضمون جمله مى‏آید. مقصود برادران یوسف این بود که زیادى محبت پدر نسبت به یوسف و برادرش: «بنیامین» امرى است ثابت که هیچ شبهه‏اى در آن نیست. و این که تعبیر به «اخوه»: برادرش کردند به این دلیل بود که هر دو از یک مادر بودند.

وَ نَحْنُ عُصْبَةٌ جمله حالیه است، و مراد این است که پدر این دو برادر را در دوستى بر ما برترى مى‏دهد با این که این دو تا کوچکند و کارى از آنها نمى‏آید امّا، ما گروهى هستیم متشکل از ده نفر مرد که پشتیبان پدریم و او را حمایت مى‏کنیم.

إِنَّ أَبانا لَفِی قطعا پدرمان از راه درست و حق منحرف شده است.

 «العصبة و العصابة» ده نفر و بیشتر چنین گروهى را عصبه مى‏گویند چون به وسیله آنها کارها حل و فصل مى‏شود.

اقْتُلُوا یُوسُفَ أَوِ اطْرَحُوهُ أَرْضاً یوسف را بکشید یا در یک زمین نامشخصى دور از آبادى او را بیندازید. معناى نکره آوردن «ارض» همین است که هیچ مشخصه‏اى نداشته و از نظرها دور باشد، و نصب آن نیز به دلیل همین ابهام است، مثل ظروف مبهم.                        ترجمه جوامع الجامع، ج‏3، ص: 188

 یَخْلُ لَکُمْ وَجْهُ أَبِیکُمْ تا پدرتان تنها به شما توجه کند: یکپارچه به شما بنگرد و دیگرى را مورد توجّه قرار ندهد، بعضى گفته‏اند: از توجه به یوسف فراغت یافته، رو به شما آورد.

وَ تَکُونُوا مِنْ بَعْدِهِ ... و بعد از کشتن یا دور کردن یوسف از ظلمى که نسبت به او مرتکب مى‏شوید در پیشگاه خدا توبه خواهید کرد، یا این که دنیایتان خوب و کار و بارتان منظّم مى‏شود.

 [سوره یوسف (12): آیات 10 تا 14]

قالَ قائِلٌ مِنْهُمْ لا تَقْتُلُوا یُوسُفَ وَ أَلْقُوهُ فِی غَیابَتِ الْجُبِّ یَلْتَقِطْهُ بَعْضُ السَّیَّارَةِ إِنْ کُنْتُمْ فاعِلِینَ (10) قالُوا یا أَبانا ما لَکَ لا تَأْمَنَّا عَلى‏ یُوسُفَ وَ إِنَّا لَهُ لَناصِحُونَ (11) أَرْسِلْهُ مَعَنا غَداً یَرْتَعْ وَ یَلْعَبْ وَ إِنَّا لَهُ لَحافِظُونَ (12) قالَ إِنِّی لَیَحْزُنُنِی أَنْ تَذْهَبُوا بِهِ وَ أَخافُ أَنْ یَأْکُلَهُ الذِّئْبُ وَ أَنْتُمْ عَنْهُ غافِلُونَ (13) قالُوا لَئِنْ أَکَلَهُ الذِّئْبُ وَ نَحْنُ عُصْبَةٌ إِنَّا إِذاً لَخاسِرُونَ (14)

ترجمه:

یکى از آنها گفت: یوسف را نکشید، و اگر مى‏خواهید کارى کنید، او را در نهانگاه چاه بیفکنید، تا برخى قافله‏ها او را برگیرند. (10)

برادران به یعقوب گفتند: پدرجان! چرا درباره یوسف به ما اعتماد نمى‏کنى، و حال آن که ما، خیرخواه او هستیم؟! (11)

او را فردا با ما بفرست تا غذاى کافى بخورد، بازى و تفریح کند، و ما از او نگهدارى مى‏کنیم. (12)

یعقوب علیه السّلام گفت: دورى او مرا اندوهگین مى‏سازد، و مى‏ترسم شما از او غفلت کنید، و گرگ او را بخورد. (13)

گفتند اگر او را گرگ بخورد- با این که ما گروه نیرومندى هستیم- در این صورت                        ترجمه جوامع الجامع، ج‏3، ص: 189

 ما حتما زیانکار خواهیم بود (ضررش به خود ما متوجه است). (14)

تفسیر:

گوینده این حرف «یهودا» بود که درباره یوسف از همه برادرانش راى بهترى داد و همو بود که (در مصر بعد از گیر افتادن بنیامین برادر اصلى یوسف) گفت: من از این جا نمى‏آیم مگر پدرم اجازه دهد. «1» او به برادرانش گفت: قتل کار بزرگى است، انجام ندهید، او را در نهانگاه چاهى بیندازید. غیابة الجب: گودى چاه، جایى از آن، که از دید بیننده پنهان باشد، و تاریکتر از ته آن باشد. بعضى این کلمه را در هر دو مورد به صورت جمع: «غیابات» خوانده‏اند. «الجبّ» چاهى که سنگ چین نشده باشد. تا بعضى راهگذرها او را برگیرند.

إِنْ کُنْتُمْ فاعِلِینَ اگر مى‏خواهید کارى انجام دهید که به مقصودتان برسید، نظر من این است.

ما لَکَ لا تَأْمَنَّا با دو، نون، و «لا تأمنّا» با ادغام به اشمام «2» و غیر اشمام نیز خوانده شده، و معنایش این است: چرا از ما بر یوسف مى‏ترسى، و حال آن که ما، خیر او را مى‏خواهیم و او را دوست داریم، و درباره او، کارى را که دلالت کند بر خلاف خیر خواهى مان نسبت به او انجام نداده‏ایم.

سوره یوسف علیه السّلام

این سوره مکّى و تعداد آیاتش به اجماع یکصد و یازده آیه است.

 [فضیلت قرائت این سوره‏]:

در فضیلت آن در حدیث نبوى از ابىّ نقل شده: به بردگانتان سوره یوسف علیه السّلام را بیاموزید زیرا هر مسلمانى که آن را بخواند و به خانواده و بردگانش یاد دهد، خداوند سختیهاى مرگ را بر او آسان سازد، و به او نیرویى دهد که هیچ گونه حسدى نسبت به مسلمانى نداشته باشد. «1» و از امام صادق علیه السّلام نقل شده است: هر کس این سوره را در هر شب بخواند خداوند در روز قیامت او را در حالى محشور کند که زیبایى چهره‏اش همانند زیبایى یوسف باشد و او را ترس و وحشتى نرسد، و از برگزیدگان بندگان صالح خدا باشد. «2»

 [سوره یوسف (12): آیات 1 تا 5]

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ

الر تِلْکَ آیاتُ الْکِتابِ الْمُبِینِ (1) إِنَّا أَنْزَلْناهُ قُرْآناً عَرَبِیًّا لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ (2) نَحْنُ نَقُصُّ عَلَیْکَ أَحْسَنَ الْقَصَصِ بِما أَوْحَیْنا إِلَیْکَ هذَا الْقُرْآنَ وَ إِنْ کُنْتَ مِنْ قَبْلِهِ لَمِنَ الْغافِلِینَ (3) إِذْ قالَ یُوسُفُ لِأَبِیهِ یا أَبَتِ إِنِّی رَأَیْتُ أَحَدَ عَشَرَ کَوْکَباً وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ رَأَیْتُهُمْ لِی ساجِدِینَ (4)

قالَ یا بُنَیَّ لا تَقْصُصْ رُؤْیاکَ عَلى‏ إِخْوَتِکَ فَیَکِیدُوا لَکَ کَیْداً إِنَّ الشَّیْطانَ لِلْإِنْسانِ عَدُوٌّ مُبِینٌ (5)

__________________________________________________

1

- علّموا ارقائکم سورة یوسف علیه السّلام فأیّما مسلم تلاها و علّمها اهله و ما ملکت یمینه هوّن اللَّه علیه سکرات الموت و اعطاه القوّه ان لا یحسد مسلما.

2-

من قرأها فی کلّ لیلة بعثه اللَّه یوم القیامة و جماله مثل جمال یوسف علیه السّلام و لا یصیبه فزع و کان من خیار عباد اللَّه الصالحین.

                        ترجمه جوامع الجامع، ج‏3، ص: 183

ترجمه:

الف، لام، راء، اینها آیه‏هاى کتاب روشنگر است. (1)

براستى که ما آن را قرآن عربى نازل کردیم به امید این که شما در آن بیندیشید. (2)

ما از طریق وحى کردن این قرآن به تو، بهترین سرگذشتها را برایت بازگو مى‏کنیم، هر چند، پیش از این از بى‏خبران بودى. (3)

هنگامى که یوسف به پدرش گفت: من یازده ستاره و خورشید و ماه را در خواب دیدم که مرا سجده مى‏کردند. (4)

گفت:

پسرجان! خواب خودت را براى برادرانت نقل مکن، که برایت نقشه‏اى خطرناک مى‏کشند، براستى که شیطان براى انسان دشمن آشکارى است. (5)

تفسیر:

الْکِتابِ الْمُبِینِ کتابى که امرش در معجزه آوردن، روشن است، یا این که خود بیان مى‏کند که از نزد خداست نه از نزد بشر، یا این که روشن و آشکار است و معانى آن، بر عرب زبانها پوشیده نیست، چرا که به زبان آنها نازل شده است. (در جاى دیگر مى‏فرماید):

وَ لَوْ جَعَلْناهُ قُرْآناً أَعْجَمِیًّا «اگر این کتاب را قرآن نارسایى قرار مى‏دادیم بر شما مشتبه و نامفهوم مى‏شد». (فصّلت/ 44) «قصص» مصدر و به معناى (اسم مفعول)                        ترجمه جوامع الجامع، ج‏3، ص: 184

 مقصوص است، مثل «نقض» و «حسب» (که به معناى منقوض و محسوب، مى‏باشد) حال اگر معناى مصدرى اراده شود، مفهوم آیه این مى‏شود: ما با این سوره که به سوى تو وحى مى‏کنیم بهترین داستانسرایى را برایت بیان مى‏کنیم، و در این صورت «احسن» مفعول مطلق و منصوب به مصدر است، چون اضافه به مصدر شده است. مراد از بهترین داستانسرایى این است که با بدیعترین اسلوب و نیکوترین روش و زیباترین نظم، داستانسرایى شده است. امّا اگر منظور از «قصص» مقصوص یعنى اسم مفعول باشد معناى عبارت این مى‏شود: ما براى تو از سرگذشتها بهترین احادیث را که در باب خود بیان مى‏شود مى‏سراییم که مشتمل بر نکته‏ها و حکمتها و عبرتهایى است که در غیر اینها وجود ندارد.

وَ إِنْ کُنْتَ مخفّفه از ثقیله است، و ضمیر در «قَبْلِهِ» بر مى‏گردد، به «بِما أَوْحَیْنا» و معناى جمله این است: سخنى است که پیش از وحى کردن ما، تو از آن غافل بودى، و هیچ آگاهى نسبت بدان نداشتى. «إِذْ قالَ یُوسُفُ»: این عبارت بدل از «أَحْسَنَ الْقَصَصِ» و از نوع بدل اشتمال است چون زمان بیان کردن قصّه زمانى را که داستان در آن سروده مى‏شود، در برمى‏گیرد.