یَرْتَعْ وَ یَلْعَبْ در هر دو فعل، با نون، و با «ى» و با جزم، و نیز در اوّلى با نون، و در دوّمى با «ى» خوانده شده، و اصل «رتعه»، به معناى فراوانى و گستردگى است. مراد از عبارت این است: آنچه را نیاز داریم تناول کنیم و میوه‏ها و غیر آن را فراوان بخوریم.

__________________________________________________

1- آیه 80- فَلَنْ أَبْرَحَ الْأَرْضَ حَتَّى یَأْذَنَ لِی أَبِی.

2- اشمام در اصطلاح نحویان. با لب اشاره کردن به حرکت حرفى است بدون این که صوت شنیده شود، حرف ساکن را بوى ضمّه دادن بطورى که شنیده نشود، بهم آوردن لبها براى تلفّظ ضمّه به طورى که ضمّه تلفّظ نشود. فرهنگ عمید. اشمام.

                        ترجمه جوامع الجامع، ج‏3، ص: 190

قرائت دیگر: «یرتع» به کسر عین، و «یلعب» مجزوم، با «ى» و «نون»، در هر دو، ذکر شده است، از «ارتعى یرتعى». گفته مى‏شود: «رعى» و «ارتعى» مثل «شوى و اشتوى»، و گاهى مى‏گویند: «یرتع» مجزوم، و یا «نرتع» به کسر عین، در حالى که فقط شتر آنها مى‏چرد. بنا بر این مضاف (ابل) حذف شده است.

منظور فرزندان یعقوب، از بازى کردن، بازى مباح بوده مثل تیراندازى و مسابقه دویدن.

لَیَحْزُنُنِی أَنْ تَذْهَبُوا بِهِ حضرت یعقوب پیش فرزندانش براى این که یوسف را با خود نبرند دو بهانه آورد: یکى این که دورى و جدایى او باعث غم و اندوهش مى‏شود چون حتّى یک ساعت طاقت تحمّل دورى‏اش را نداشت، دوم این که مى‏ترسید وقتى برادران به خوردن و بازى کردن مشغول و از یوسف غافل باشند، گرگ بر او حمله کند.

لَئِنْ أَکَلَهُ الذِّئْبُ «لام» علامت قسم است، و إِنَّا إِذاً لَخاسِرُونَ جواب قسم، و نیز جانشین جواب شرط است، «واو» در «وَ نَحْنُ عُصْبَةٌ» حالیه است: فرزندان یعقوب براى پدر سوگند یاد کردند: اگر چنان باشد که او تصور مى‏کند، و مى‏ترسد که در میان مردانى چنین نیرومند برادرشان را گرگ مورد حمله قرار دهد، در این صورت آنها مردمى خواهند بود که از ضعف و ناتوانى در شرف هلاکت و نابودى هستند، یا مردمى خواهند بود که سزاوار هلاکتند زیرا امیدى به آنها نیست، و یا جا دارد براى آنها آرزوى بدبختى شود، که آنها حضور داشته باشند و زنده باشند، و گرگ یکى از آنها را بخورد.

 [سوره یوسف (12): آیات 15 تا 18]

فَلَمَّا ذَهَبُوا بِهِ وَ أَجْمَعُوا أَنْ یَجْعَلُوهُ فِی غَیابَتِ الْجُبِّ وَ أَوْحَیْنا إِلَیْهِ لَتُنَبِّئَنَّهُمْ بِأَمْرِهِمْ هذا وَ هُمْ لا یَشْعُرُونَ (15) وَ جاؤُ أَباهُمْ عِشاءً یَبْکُونَ (16) قالُوا یا أَبانا إِنَّا ذَهَبْنا نَسْتَبِقُ وَ تَرَکْنا یُوسُفَ عِنْدَ مَتاعِنا فَأَکَلَهُ الذِّئْبُ وَ ما أَنْتَ بِمُؤْمِنٍ لَنا وَ لَوْ کُنَّا صادِقِینَ (17) وَ جاؤُ عَلى‏ قَمِیصِهِ بِدَمٍ کَذِبٍ قالَ بَلْ سَوَّلَتْ لَکُمْ أَنْفُسُکُمْ أَمْراً فَصَبْرٌ جَمِیلٌ وَ اللَّهُ الْمُسْتَعانُ عَلى‏ ما تَصِفُونَ (18)

                        ترجمه جوامع الجامع، ج‏3، ص: 191

ترجمه:

وقتى که او را با خود بردند و تصمیم گرفتند که او را در مخفیگاه چاه قرار دهند، ما به او وحى فرستادیم که در آینده آنها را از این کارشان با خبر خواهى ساخت در حالى که آنان نمى‏دانند. (15)

شب هنگام در حالى که مى‏گریستند پیش پدرشان آمدند. (16)

گفتند:

اى پدر، ما رفتیم به مسابقه و یوسف را نزد اثاثیّه خود گذاشتیم، گرگ او را خورد، ولى تو حرف ما را نمى‏پذیرى هر چند راستگو باشیم. (17)

و پیراهن وى را با خونى دروغین نزد پدر آوردند، گفت:

هوسهاى نفسانى شما این کار را برایتان آراسته است، من شکیبایى زیبا دارم و خداوند بر آنچه شما مى‏گویید یار و یاور من است. (18)

تفسیر:

أَنْ یَجْعَلُوهُ مفعول «اجمعوا» مى‏باشد، از باب «اجمع الامر و ازمعه» بر آن کار تصمیم گرفت. جواب «لمّا» محذوف و تقدیر این است: فعلوا به ما فعلوا من الأذى، روایت شده است که وقتى او را به بیابان بردند دشمنى خود را با وى آشکار ساختند، او را کتک زدند و آن گاه که خواستند در چاهش اندازند دستهایش را بستند و پیراهنش را از تنش کندند و او را به چاه فرستادند، و چون به نیمه راه رسیده بود، وى را انداختند، چاه آب داشت یوسف در میان آب افتاد پناه به سنگى برد و روى آن ایستاد.

روزى که حضرت ابراهیم را برهنه و عریان در آتش افکندند جبرئیل پیراهنى از حریر بهشتى برایش آورد و بر او پوشانید، بعدها ابراهیم آن را به اسحاق داد و از                        ترجمه جوامع الجامع، ج‏3، ص: 192

   اسحاق به یعقوب رسید. و حضرت یعقوب آن را به صورت دعا و حرز در بسته‏اى قرار داده و بگردن یوسف آویزان کرده بود. این جا جبرئیل آمد آن را بیرون آورد و بر تن یوسف پوشانید، و این همان پیراهین است که یعقوب از آن بوى یوسف را شنید و بینا شد: هنگامى که کاروان از مصر آمد. «1»

وَ أَوْحَیْنا إِلَیْهِ در این صغر سنّ خداوند به یوسف وحى کرد چنان که به یحیى و عیسى وحى کرد.

لَتُنَبِّئَنَّهُمْ بِأَمْرِهِمْ هذا خدا به یوسف، وحى کرد تا به سرانجام کارش وى را مژده و بشارت دهد، و معناى جمله این است که حتما از این گرفتارى نجات مى‏یابى و براى برادرانت از آنچه بر سرت آورده‏اند نقل خواهى کرد. وَ هُمْ لا یَشْعُرُونَ: در حالى که به علت بالا رفتن موقعیت و مقامت و این که مدّتها از آنها دور شده‏اى نتوانند تو را بشناسند که یوسف هستى، و بعضى گفته‏اند: معناى وَ هُمْ لا یَشْعُرُونَ این است که آنها از این خبر نداشتند که ما به یوسف وحى مى‏کنیم و او را از وحشت و تنهایى بیرون مى‏آوریم. آنها خیال مى‏کردند که او را مونسى نیست.

وَ جاؤُ أَباهُمْ عِشاءً برادران یوسف در آخر روز، نزدیکیهاى شب پیش پدرشان آمدند و شروع به گریه کردند تا به او بفهمانند که راست مى‏گویند:

قالُوا یا أَبانا إِنَّا ذَهَبْنا نَسْتَبِقُ گفتند پدر! ما رفته بودیم براى مسابقه، مسابقه دو، یا تیراندازى، در تفسیر گفته شده: «ننتضل» مسابقه تیراندازى، «وَ ما أَنْتَ»: بمصدق «لَنا وَ لَوْ کُنَّا: تو اکنون به دلیل علاقه‏اى که به یوسف دارى اگر چه ما نزد تو، راستگو باشیم حرف ما را نمى‏پذیرى چه رسد به این که اکنون به ما بدگمانى و اعتمادى به گفته ما ندارى.

بِدَمٍ کَذِبٍ آلوده به خون دروغى، و مى‏توان گفت موصوف به مصدر است براى

__________________________________________________

1- لَمَّا فَصَلَتِ الْعِیرُ، آیه 94.

                        ترجمه جوامع الجامع، ج‏3، ص: 193

مبالغه مثل قول شاعر:

          فهن به جود و انتم به بخل‏

: «1» (جواد و بخیل نگفته، تا افاده مبالغه کند)، روایت شده است که یعقوب پیراهن را گرفت و بر روى صورتش انداخت و بقدرى گریست که صورتش با خون پیراهن رنگین شد و گفت: به خدا سوگند تا امروز گرگى را از این، بردبارتر ندیدم که پسرم را خورده و پیراهنش را بر تنش ندریده است. «2»

عَلى‏ قَمِیصِهِ در محل نصب است بنا بر ظرفیّت: جاءوا فوق قمیصه بدم کذب: و جایز نیست که حال مقدّم باشد، زیرا حال از مجرور بر آن مقدّم نمى‏شود.

قالَ: بَلْ سَوَّلَتْ: گفت هواهاى نفسانى‏تان امر عظیمى را برایتان آسان نمود و آزار یوسف را در چشم شما بى اهمیّت جلوه داد و این جنایت بزرگ را درباره او مرتکب شدید.

 «سول» استرخاء: سهل و آسان شمردن.

فَصَبْرٌ جَمِیلٌ کار من صبر جمیل است، یا صبر جمیل بهتر است، «صبر جمیل»، شکیبایى است که در آن جز به خدا شکایتى نبرند چنان که فرمود: از پریشانى و اندوهم تنها به خدا شکوه مى‏برم. «3»

وَ اللَّهُ الْمُسْتَعانُ عَلى‏ و براى تحمّل دردى که شما بیان مى‏کنید: یوسفم از بین رفته، فقط از خداوند کمک مى‏خواهم.

__________________________________________________

1- زنان نسبت به او یکپارچه بخشندگى‏اند، و شما نسبت به او سراسر فرومایگى- م.

2-

تاللّه ما رأیت کالیوم ذئبا أحلم من هذا: اکل ابنى و لم یمزق علیه قمیصه.

 [.....] 3-نَّما أَشْکُوا بَثِّی وَ حُزْنِی إِلَى اللَّهِ. آیه 86.

 [سوره یوسف (12): آیات 19 تا 20]

وَ جاءَتْ سَیَّارَةٌ فَأَرْسَلُوا وارِدَهُمْ فَأَدْلى‏ دَلْوَهُ قالَ یا بُشْرى‏ هذا غُلامٌ وَ أَسَرُّوهُ بِضاعَةً وَ اللَّهُ عَلِیمٌ بِما یَعْمَلُونَ (19) وَ شَرَوْهُ بِثَمَنٍ بَخْسٍ دَراهِمَ مَعْدُودَةٍ وَ کانُوا فِیهِ مِنَ الزَّاهِدِینَ (20)

                        ترجمه جوامع الجامع، ج‏3، ص: 194

ترجمه:

و کاروانى فرا رسید و آب آور خود را فرستادند، او، دلو خود را در چاه افکند، و صدا زد: مژده باد، این کودکى است، این مطلب را کاروانیان، به عنوان یک سرمایه از دیگران پنهان داشتند، و خداوند به آنچه که آنها انجام مى‏دادند آگاه است. (19)

او را به بهاى کمى: چند درهم، فروختند و نسبت به او بى‏اعتنا بودند. (20)

تفسیر: