وَ وَصَّیْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَیْهِ حَمَلَتْهُ أُمُّهُ وَهْناً عَلى‏ وَهْنٍ وَ فِصالُهُ فِی عامَیْنِ أَنِ اشْکُرْ لِی وَ لِوالِدَیْکَ إِلَیَّ الْمَصِیرُ «14»

و ما انسان را درباره‏ى پدر و مادرش سفارش کردیم، مادرش او را حمل کرد، در حالى که هر روز ناتوان‏تر مى‏شد، (و شیر دادن) و از شیر گرفتنش در دو سال است، (به او سفارش کردیم که) براى من و پدر و مادرت سپاس گزار، که بازگشت (همه) فقط به سوى من است.

نکته‏ها:

کلمه‏ى‏ «وَهْنٍ»، به معناى ضعف جسمانى است، چنانکه «توهین» به معناى تضعیفِ شخصیّت است.

دایره‏ى احسان، گسترده‏تر از انفاق است. احسان، شامل هر نوع محبّت و خدمت مى‏شود، ولى انفاق معمولًا در کمک‏هاى مالى به کار مى‏رود. در قرآن کریم، احسان به والدین در کنار توحید مطرح شده است. «وَ قَضى‏ رَبُّکَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِیَّاهُ وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً» «2»

در آیه مورد بحث، ابتدا درباره‏ى نیکى به والدین سفارش شده، سپس به دوران باردارى مادر اشاره کرده تا وجدان اخلاقى انسان را تحریک و بیدار کند و به او تذکّر دهد که گذشته‏ها را فراموش نکند. همواره به یاد داشته باشد که مادرش او را حمل کرد و از شیره‏ى‏

______________________________
(1). فاطر، 40.

(2). اسراء، 23.

تفسیر نور(10جلدى)، ج‏7، ص: 250

جانش به او داد و به خاطر آسایش او از خواب و خوراک خود صرف نظر کرد که هیچ کس حاضر نبود چنین زحمت هایى را تحمّل کند. چون حقّ مادر بیشتر در معرض تضییع است و یا حقّ او بیش از پدر است، خداوند سفارش مخصوص نموده است.

والدین و فرزند، حقوق متقابل دارند، در آیه‏ى قبل موعظه پدر نسبت به فرزند مطرح شد، و در این آیه احسان و سپاس فرزند نسبت به والدین.

پیام‏ها:

1- از سخن حقّ پیروى کنیم، چه موعظه‏ى بنده‏ى خدا باشد، «لُقْمانُ» و چه وصیّت خداوند سبحان. «وَصَّیْنَا»

2- همه‏ى انسان‏ها، در هر رتبه و شرایطى که باشند مدیون والدین هستند. «وَصَّیْنَا الْإِنْسانَ» ( «الْإِنْسانَ»، شامل همه‏ى مردم مى‏شود)

3- احترام والدین، حقّى است انسانى نه فقط اسلامى، حتّى والدین کافر را باید احسان نمود. «وَصَّیْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَیْهِ»

4- آن که زحمت بیشترى مى‏کشد، باید به صورت ویژه تقدیر شود و نامش جداگانه برده شود. «بِوالِدَیْهِ‏- أُمُّهُ»

5- در فرمان‏هاى عمومى، باید استدلال نیز عام باشد. (چون مخاطب، همه انسان‏ها هستند، باردارى مادران مطرح است که مربوط به همه‏ى مردم است و هر انسانى مادر دارد). «حَمَلَتْهُ أُمُّهُ»

6- به بهانه آن که کارى، وظیفه‏ى طبیعى فردى است، نباید از سپاس و احسان او، شانه خالى کنیم. (باردارى، امرى طبیعى است، ولى ما مسئولیّت داریم که به مادر احترام گذاریم و از زحمات او قدردانى کنیم). «حَمَلَتْهُ أُمُّهُ»

7- یادى از گذشته‏ها کنیم تا روحیّه‏ى شکرگزارى در ما زنده شود. «حَمَلَتْهُ أُمُّهُ»

8- دوران باردارى و شیردادن، از عوامل پدیدآورنده‏ى حقوق مادر بر فرزند و مهم‏ترین دوران شکل‏گیرى شخصیّت فرزند است. حَمَلَتْهُ أُمُّهُ‏ ... وَ فِصالُهُ‏

9- جدا کردن کودک از شیر مى‏تواند در خلال دو سال باشد و واجب نیست بعد

تفسیر نور(10جلدى)، ج‏7، ص: 251

از پایان دو سال باشد. (کلمه‏ى «فصال»، به معناى بازگرفتن کودک از شیر است و «فِی عامَیْنِ»، نشان آن است که در لابلاى دو سال نیز مى‏توان کودک را از شیر گرفت، گرچه بهتر است دو سال تمام شود.)

10- تحمّل سختى در راه انجام وظیفه، سرچشمه‏ى پیدایش حقوق فوق العاده است. کسانى که با وجود ضعف و خستگى بار مسئولیّتى را بر دوش مى‏کشند، حقّ بیشترى بر انسان دارند. «وَهْناً عَلى‏ وَهْنٍ»

11- سپاسگزارى از والدین، از جایگاه والایى نزد خداوند برخوردار است. «أَنِ اشْکُرْ لِی وَ لِوالِدَیْکَ» بعد از شکر خداوند، تشّکر از والدین مطرح است.

12- سرانجام همه‏ى ما به سوى خداست، پس از ناسپاسى نسبت به والدین بترسیم. «إِلَیَّ الْمَصِیرُ»

13- ایمان به رستاخیز، انگیزه‏ى عمل صالح از جمله احسان به والدین است.

«إِلَیَّ الْمَصِیرُ»

14- حقِّ خداوند، بر حقّ والدین مقدّم است. «أَنِ اشْکُرْ لِی وَ لِوالِدَیْکَ» تشکّر و احسان به والدین، ما را از خداوند غافل نکند.

در پایانِ پیام‏هاى این آیه، به طور گذرا به دو بحثِ احسان به والدین و شکر خداوند، اشاره اجمالى داریم:

احسان به والدین‏

در آیه‏هاى 83 سوره‏ى بقره، 36 سوره‏ى نساء، 151 سوره‏ى انعام و 23 سوره‏ى اسراء در رابطه با احسان به والدین سفارش شده، ولى در سوره‏ى لقمان، احسان به والدین به صورت وصیّت الهى مطرح شده است.

در موارد متعدّدى از قرآن، تشکّر از والدین در کنار تشکّر از خدا مطرح شده و در بعضى موارد نیز به زحمات طاقت فرساى مادر اشاره شده است.

جایگاه والدین به قدرى بلند است که در آیه‏ى بعد مى‏فرماید: اگر والدین تلاش کردند تو را به سوى شرک گرایش دهند، از آنان اطاعت نکن، ولى باز هم رفتار نیکوى خود را با آنان قطع‏

تفسیر نور(10جلدى)، ج‏7، ص: 252

نکن. یعنى حتّى در مواردى که نباید از آنان اطاعت کرد، نباید آنها را ترک کرد.

آرى، احترام به والدین از حقوق انسانى است، نه از حقوق اسلامى، از حقوق دائمى است، نه از حقوق موسمى و موقّت.

در روایات مى‏خوانیم که احسان به والدین در همه حال لازم است، خوب باشند یا بد، زنده باشند یا مرده.

پیامبر را دیدند که از خواهر رضاعى خود بیش از برادر رضاعى‏اش احترام مى‏گیرد، دلیل آن را پرسیدند، حضرت فرمود: «چون این خواهر بیشتر به والدینش احترام مى‏گذارد». «1»

در قرآن مى‏خوانیم که حضرت یحیى و حضرت عیسى علیهما السلام هر دو مأمور بودند به مادران خویش احترام گذارند. «2»

پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله فرمود: «بعد از نماز اوّل وقت، کارى بهتر از احترام‏ به‏ والدین‏ نیست». «3»

در کربلا، پدرى را شهید کردند و فرزندش به یارى امام برخواست. امام حسین علیه السلام به فرزند فرمود: «برگرد، زیرا مادرت داغ شوهر دیده و شاید تحمّل داغ تو را نداشته باشد. جوان گفت:

مادرم مرا به میدان فرستاده است». «4»

گستره‏ى معناى والدین‏

در فرهنگ اسلام، به رهبر آسمانى، معلّم و مربّى و پدرِ همسر نیز پدر گفته مى‏شود.

در روزهاى پایانى عمر پیامبر که حضرت در بستر بیمارى بودند، به على علیه السلام فرمودند: به میان مردم برو و با صداى بلند بگو:

لعنت خدا بر هر کس که عاقّ والدین باشد،

لعنت خدا بر هر برده‏اى که از مولایش بگریزد،

لعنت خدا بر هر کسى که حقّ اجیر و کارگر را ندهد.

حضرت على علیه السلام آمد و در میان مردم این جملات را گفت و برگشت. بعضى از اصحاب این‏

______________________________
(1). کافى، ج 2، ص 161.

(2). مریم، 14 و 32.

(3). میزان الحکمه.

(4). اعیان الشیعه، ج 1، ص 607.